شماره 36 - بهمن و اسفند 1381
پایان تاریخ
اسماعیل شفیعی سروستانی انقلاب اسلامی نقطه عطف بزرگی در تاریخ حیات مردم این سرزمین و تمامی ساکنان سرزمینهاي
اسلامی بود. واقعهاي شریف که زنگ تاریخ جدیدي را به صدا درآورد. تاریخی به نام دین بهنام خدا که در ذات خود و با خود
ضمن بزرگداشت یاد و خاطره تمامی مردان و زنانی که طلایهدار « موعود » نقد بنیادین فرهنگ و تمدن استکباري را به همراه داشت
که امیدواري بزرگش پیوند این نهضت « حضرت امام خمینی ره » این نهضت بزرگ بودند و با ذکر نام بلند امام و رهبر این انقلاب
پایان تاریخ به معنی و » پایان تاریخ اختصاص داده است عبارت » با انقلاب جهانی امام عصر(ع ، بود این شماره از مجله را به موضوع
پایان و سرنوشت حیات انسان عمري به درازاي حیات بشر بر کرة خاك دارد. سؤالی که ذاتی وجود آدمی است و گاه با » مفهوم
نگرانی و دلواپسی مطرح میشود. این سؤال همه آدمیان است مشروط به آنکه لایههاي خاکستر غفلت و دم غنیمتدانی و
پایانشناسی ، شاخهاي از الهیات است که به موضوعات و مباحث » به معنی Eschatology . لذتطلبی آن را نپوشانده باشد
مربوط به رویدادهاي نهایی تاریخ دنیا یا بشریت میپردازد. خاستگاه و سرمنشأ این امر (یعنی فرجام تاریخ و حیات بشر) را به طور
آخرالزمان به معنی پایان دوران جهان و » مشخص در میان سه آئین اصلی یهودیت مسیحیت و اسلام میتوان جستجو کرد. موضوع
آغاز قیامت کبري نیز در زمرة یکی از این مباحث است که همواره و در طی همۀ قرون و اعصار ذهن و زبان آدمی را در میان همۀ
اقوام ملل و نحل به خود مشغول داشته است جملۀ ملل در انتظار دورانی بودند که در آن همۀ ناملایمات و تباهیها از عرصۀ حیات
آدمی برچیده شده و زمینههاي بسط عدالت آسودگی آرامش و نعمت براي همه آفریدههاي خداوند فراهم میشود. طی چند دهۀ
پایان تاریخ را فراهم آورده است چنانکه امروزه این اندیشه در » اخیر، رخدادها و وقایع گوناگونی زمینههاي گفتگوي فراگیر دربارة
همۀ سطوح و در میان عموم اقوام و ملل مطرح و جاري است پایان هزاره دوم بحرانهاي فراگیر، به بنبست رسیدن فرهنگ و تمدن
غربی و مأیوس شدن مردم جهان از دستیابی به عدالت از طریق ایدئولوژيهاي سیاسی و بالاخره جاري شدن شرایط تاریخی ویژه
و متفاوتی نسبت به چند قرن گذشته بر مقدورات و مقدرات انسان زمینههاي گفتگوي رو به تزاید دربارة سرنوشت بشر و سرانجام
او را فراهم نمود چنانکه این موضوع دستمایه خلق بسیاري از آثار فرهنگی و هنري شد و اذهان بسیاري از فرهیختگان را بیش از
پایان تاریخ به صورت عام و ظهور منجی و موعود منتظر به صورت خاص نمود. بیگمان حسب حوزههاي » پیش متوجه و متذکر
مختلف نظري و جریانهاي مختلف فرهنگی دریافتها و تفاسیر گوناگونی از این موضوع فراروي عموم مردم است چنانکه
رسانههاي عمومی گونههاي مختلف این دریافتها را در هیأت فیلم کتاب مطبوعات و سرفصلهاي دروس آکادمیک عرضه
پایان تاریخ به معنی پایان یافتن تاریخ تفکر و » پایان تاریخ سؤالات مختلفی را متبادر به ذهن میسازد: 1. آیا » میدارند. موضوع
پایان تاریخ به معنی » فرهنگ تمدن غربی است و بشر الزاماً دیر یا زود خود را جاري در جریان تاریخی جدید خواهد یافت 2. آیا
صفحه 6 از 45
قیامت خواهد » پایان یافتن فرصت بشر براي سیر و سفر در عرصۀ خاك و زیست این جهانی است و بشر به زودي ناظر واقعه بزرگ
پایان تاریخ چنانکه ایدئولوگهاي نظام لیبرال سرمایهداري آن را تبلیغ میکنند به معنی ظهور کاملترین و آخرین » بود؟ 3. آیا
دستاورد فرهنگی و مدنی در هیأت مدینه سرمایهداري امریکایی است و بشر ناگزیر میبایست دست از تلاش و کوشش برداشته و
پایان تاریخ به معنی و مفهوم پایان عصر سیاه عصیان و خودمداري است و به زودي منجی موعود همۀ ادیان » بدان تن دهد؟ 4. آیا
ظهور خواهد کرد. هر یک از پرسشها موضوع بحثهایی مفصل و جدي است که از کنار آن به سادگی نمیتوان گذشت اهمیت
ظهور منجی ما را بر آن داشت تا با درج سلسله مقالات و » آخرالزمان و » موضوع مورد بحث و نسبت آن با موضوع خاص
گفتوگوهایی که جملگی حاصل تأمل و مطالعه جدي برخی از صاحبنظران حوزه دین و فرهنگاند مخاطبان خویش را به تأمل
در این باره فرا بخواند زیرا، مردم و به ویژه جوانان این سرزمین بیش از همه مستعد پیگیري این موضوعاند و حوادث گوناگون و
جریانات سیاسی و اجتماعی گستردهاي آنها را در حلقه خویش گرفتار آورده که ناگزیرند با چشم باز و همراه با نوعی فرهیختگی
به آنچه پیرامونشان میگذرد بنگرند. درك درست این امر همۀ ما و از جمله متولیان امور فرهنگی سیاسی و اجتماعی این سرزمین
را متذکر آن میسازد که با توجه به همۀ آنچه که در عالم رخ میدهد و با تأمل دربارة شرایط تاریخی ویژهاي که بر حیات کل
ساکنان کرة خاك سایه افکنده میبایست دربارة این سرزمین ساکنان آن و مقصد و مطلوبی که باید براي رسیدن به آن از همه
مقدورات خود استفاده کنند بیندیشند و با گذر از صورتها متذکر حقیقت جاري در پهنۀ هستی شوند؛ شاید که در وقت فرود
پیک پی خجسته ایمان و رستگاري جملگی بیدار و مهیا باشیم انشاءالله سردبیر
منجی معرفت
1. مدعاي نظریۀ تنازل معرفت دینی بر خلاف آنچه مشهور است نظریه تنازل معرفت دینی این ایده را مطرح میکند که معرفت
دینی از عصر نزول دین اسلام تا عصر ظهور مهدي موعود(عج در سیر و حرکت کلان خود، رو به افول و نزول است و سیر تکاملی
ندارد. البته حرکتهاي موقتی و قسري تکاملی ممکن است اتفاق افتاده باشد و یا اتفاق بیفتد، اما سیر نهایی کاروان معرفت دینی
تنازلی است نه تکاملی این نظریه میگوید: تا گوهر دین شناخته نشود، نمیتوان در مورد معرفت دین و تکامل یا تنازلی بودن آن
و ما خلقت الجّن والاءنس إلاّ لیعبدون 1 (اي لیعرفون . و نیز در قرآن آمده » عبودیت نیست » سخن گفت و گوهر دین چیزي جز
2 براساس این نظریه معرفت دینی در حقیقت معرفتی حضوري .« ولقد بعثنا فی کل امۀ رسولًا أن اعبدوا الله و اجتنبوا الطاغوت » است
و شهودي است نه معرفتی حصولی و مفهومی و ذهنی بنابراین انباشت مفاهیم و تصورات و تصدیقات ذهنی نشانگر تکامل معرفت
دینی نمیتواند باشد. این نظریه میگوید افزایش کمی با تکامل کیفی فرق اساسی دارد. تکامل از مقوله کیف است و افزایش از
مقوله کم انباشت مفاهیم ذهنی با جهل مرکب سازگار نیست نظریه تنازل معرفت دینی میگوید تکامل و یا تنازل معرفت دینی البته
امري قهري نیست بلکه به اختیار و ارادة آدمی بستگی دارد. طبق این نظریه علوم عصري و برون دینی ضرورتاً موجب تکامل معرفت
دینی نمیشوند، بلکه چه بسا همین علوم و دانشها، معرفت دینی عالمان دین را تنزل دهند. اگر محور دانشهاي بشري و علوم
باشد که هست همین علوم هر چه بیشتر شوند، بیشتر آدمی را از گوهر دین ( Humanism برون دینی انسان محوري (امانیسم
دور میکنند و تنازل معرفت دینی جز این نیست در نظریه تنازل جایگاه معرفت دینی در جان آدمی است نه در ذهن او. از این رو
در باب تکامل و یا تنازل معرفت دینی نباید از منظر کمی نگریست بلکه باید نگاه کیفی داشت در حقیقت نزاع نظریه تنازل با
تئوري تکامل معرفت دینی نزاع کم و کیف است نظریۀ تنازل نگاهی کیفی دارد و نظریه تکامل نگاهی کمی و حق این است که
تنازل مدعی است که اگر روند کلی معرفت دینی رو به تکامل » افزایش کمی حقیقتاً تکامل نیست بلکه توسعه و فربهی است نظریه
باشد، دیگر نیازي به مصلح و منجی کل در آخرالزمان باقی نمیماند! طبق این نظریه جریان کلی معرفت دینی در آخرالزمان به
صفحه 7 از 45
نهایت درجه نزول و سقوط خود میرسد که احتیاج به منجی و مصلح پیدا میشود. البته در عصر ظهور، عطش دینخواهی بسیار
تنازل معرفت دینی » بالاست ولی خود معرفت دینی بسیار نازل است و نباید بین معرفت دینی و عطش دینخواهی خلط شود! نظریه
بر خلاف مشهور، مدعی است که بحث مصلح و منجی موعود را باید به حوزة معرفت دینی هم بیاوریم و آن را منحصر به حوزة
عدالت اجتماعی ندانیم این نظریه میگوید اگر قبل از زمان ظهور مصلح کل ظلم و ستم فراگیر میشود، معلول علت و سببی
نتیجه تابع اخس مقدمات » معرفتی است و لااقل معرفت دینی جزیی از علت آن هم جزیی رئیسی است و طبق قاعدهاي که میگوید
است نزول و تنزل نتیجه کاشف از نزول و تنزل مقدمات و اسباب و علل است بنابراین اگر در آخرالزمان عمل دینی ضعف دارد،
حاکی از این است که علم دینی هم ضعف و کاستی دارد، ولو اینکه علم و معرفت دینی تمامالعلۀ براي عمل دینی نباشد، بلکه
تنازل معرفت دینی میگوید قائل شدن به تکامل معرفت دینی از عصر نزول تا عصر ظهور با توجه به انقطاع » جزءالعلۀ باشد. نظریۀ
وحی ارسالی ملاك استغنا و بینیازي از وحی و منجی و مصلح کل است اما قائل شدن به تنازل معرفت دینی ملاك نیازمندي به
وحی و اصلاح کلی است و با تئوري خاتمیت نبوت خاصه پیامبر اکرم ص سازگارتر و مناسبتر است 3. شواهد و قرائن نظریۀ
3. قرائن عقلانی بر صحت تنازل معرفت دینی از صدر اسلام تا عصر ظهور میتوان قرائن و شواهد عقلایی - تنازل معرفت دینی 1 »
زیر را ارائه داد: الف فاصلۀ زمانی از عصر نزول آیات و صدور روایات و عدم دسترسی مستقیم به معصومین ع ؛ ب دخالت بیشتر
تفسیرهاي به رأي در گذشت ایام و ازمنه ج گسترش روحیه انانیت و غرور علمی با پیدایش و گسترش دانشهاي بشري د جریان
3. شواهد و قرائن - قاعده عام افول و نزول ادیان و فرهنگها در طول تاریخ ه اماره بودن ضعف عمل دینی بر ضعف علم دینی 2
تنازل معرفت دینی وجود دارد که ذیلًا به برخی از » نقلی علاوه بر شواهد و قرائن عقلایی قرائن و ادله نقلی متعددي بر درستی نظریه
واجعله اللّهم .. مجددّاً لما عطّل من أحکام کتابک . از این تعبیر استنباط » آنها اشاره میکنیم الف در دعاي عهد آمده است
قرآن پیش میرود و آن حضرت پیش از ظهور، احکام را تجدید » میشود که جریان معرفت دینی به سمت تعطیل احکام کتاب خدا
أمت و عوج معلوم » أین المنتظر لاءقامۀ الامت والعوج . با توجه به معناي » میکنند. ب در دعاي ندبه میخوانیم 1
آخرین دولت
دولت مهدوي است » عباس پسندیده مقدمه در اندیشۀ مهدوي مباحث متعدد و متفاوتی مطرح میشود. یکی از مهمترین آنها، مسأله
که دامنه گستردهاي هم دارد و به همین جهت تعبیرهاي مختلفی از این دولت در ادبیات دینی (به خصوص ادبیات شیعه شده است
که هر کدام از تعبیرها به جنبهاي از جنبههاي متعدد حکومت مهدویت اشاره دارد. برخی از تعبیرهایی که در روایات در مورد
دولت عدالت که » . دولت جهانی که اشاره به قلمرو حکومت دارد؛ 2 » . دولت و حکومت امام مهدي ع آمده به شرح زیر است 1
دولت کریمه که اشاره به محوریت کرامت انسان در این دولت دارد و » . اشاره به بسط عدالت در زمان حاکمیت این دولت دارد؛ 3
. به طور مشخص بیان شده که کرامت مداري یعنی عزت اسلام و مسلمین از یک سو و ذلتف نفاق و منافقان از سوي دیگر؛ 4
دولت حق که اشاره به حقمداري این دولت و نتیجۀ آن یعنی بسط » . دولت صالحان که اشاره به صالح بودن زمامداران آن است 5 »
دولت مستضعفان که اشاره به حاکمیت یافتن کسانی دارد که از سوي صاحبان زر و زور و تزویر به » . حق و رفع باطل است 6
دولت امنیت که اشاره به امنیت فراگیر در آن دولت است امنیتی که هم اجتماعی است و هم ایمانی » . استضعاف کشیده شدهاند؛ 7
دولت رفاه که اشاره به فراگیري رفاه در پهنۀ زمین است و... یکی دیگر از تعبیرهایی که از دولت مهدوي شده ولی کمتر مورد » .8
آخرین دولت است در این نوشتار برآنیم تا در این باره سخن بگوییم در این بحث سه مسأله مطرح خواهد » توجه قرار گرفته تعبیر
شد؛ یکی این که منشأ این تعبیر چیست دیگري این که معنی آخرین دولت چیست و سوم این که علت آخر بودن دولت مهدوي
کدام است 1. منشأ تعبیر آخرین دولت این تعبیر در کلمات نورانی معصومان ع وجود دارد. امام باقر(ع میفرمایند: دولتنا آخرالدول
صفحه 8 از 45
والعاقبۀ للمتقین 1و 2 و این همان سخن » دولت ما آخرین دولت است . سپس در پایان کلام خویش میفرمایند: و هو قولالله عزوجل
خداوند است که میفرماید: عاقبت از آن پرهیزکاران است همچنین روایت شده که امام صادق ع در بسیاري از اوقات این شعر را
زمزمه میکردند که لفکلّ افناسف دولۀٌ یَرقفبونها و دولتنا فی آخفرفالدهر تظهر 3 هر مردمی را دولتی است که منتظر آن هستند و
آمده و آیه « عاقبت از آن ما خواهد بود » دولت ما در پایان روزگار آشکار میشود. در پارهاي از روایات این حقیقت با عبارت
والعاقبۀ للمتقین به همین حقیقت تفسیر شده است این مسأله را در کلام امام باقر(ع که در آغاز سخن نقل کردیم به » شریفه
وضوح میبینیم امام حسن ع نیز این حقیقت را یاد کردهاند و امام علی ع آن را تأیید نمودهاند. ابن سیرین میگوید: از تنی چند از
بزرگان بصره شنیدم که گفتند: علیبنابیطالب ع پس از جنگ جمل ناخوش گردید و نتوانست در نماز جمعه شرکت کند. لذا به
تو برو و نمازجمعه را با مردم بخوان . حسن ع به مسجد آمد و بر فراز منبر رفت او ابتدا حمد و ثناي الهی » : فرزندش حسن ع فرمود
اي مردم خداوند، نبوت را در میان ما قرار داد و ما » : را به جاي آورد، شهادتین گفت بر رسول خدا درود و صلوات فرستاد و فرمود
را بر خلق خویش برگزید و مقدم داشت و کتاب و وحی خود را بر ما فرو فرستاد. به خدا قسم که هر کس چیزي از حق ما کم
آنگاه این آیه .« گذارد، خداوند در دنیا و آخرت از حق او بکاهد، و هیچ دولتی ضدّ ما نباشد، مگر این که عاقبت از آنف ما باشد
در این کلام امام حسن ع با بیان این جمله « و لتعلمنّ نبأه بعد حین 4 و قطعاً پس از چندي خبر آن را خواهید دانست » را خواند که
که عاقبت از آن ما است به این حقیقت توجه میدهند که دولت اهلبیت دولت آینده است جالب این که امام علی ع سخنان
فرزندشان را میشنیدند. پس از اتمام مراسم نماز و بازگشت امام حسن ع ، امام علی ع به او نگاهی کرد و بیاختیار، اشکهایش بر
گونههایش جاري شد و از فرزندش خواست که نزدیک آید و میان چشمانش را بوسید و این آیه را خواند که ذریۀ بعضها من
بعض والله سمیع علیم 5و 6 فرزندانی بودند، برخی از نسل برخی دیگر پدید آمده و خدا شنوا و داناست این برخورد امام علی ع ،
حکایت از تأیید سخن امام حسن ع دارد. همچنین نقل شده که در خطبۀ دیگري نیز امام حسن ع همین جملات را دربارة دولت
دولت » دولت حال نامیدهاند و دولت اهل بیت را » اهل بیت بیان کردند. 7 از امام باقر(ع نیز نقل شده که ایشان دولتهاي دیگر را
آینده . ابوبکر حضرمی میگوید: وقتی امام باقر(ع را نزد هشام در شام بردند، هشام اهل بیت ع را به تفرقهافکنی متهم ساخت و
بدین وسیله امام را بسیار توبیخ کرد. به دنبال وي حاضران مجلس نیز به نکوهش امام ع پرداختند. وقتی آنان خاموش شدند، امام
باقر(ع برخاست و فرمود: أیّها الناس أین تذهبون ! و أین یراد بکم ! بنا هدي الله أوّلکم و بنایختم آخرکم فإن یکن لکم ملک معجّل
فإنّ لنا ملکاً مؤجّلًا . اي مردم به کجا میروید؟ و شما را به کجا میبرند؟ به وسیله ما بود که خداوند پیشینیان شما را هدایت کرد و
هدایت آیندگان شما نیز به وسیله ما انجام میشود. اگر شما سلطنت اکنون را دارید، حکومت ما حکومت آینده است 8 از آنچه تا
آخرین دولت یاد کردهاند. اکنون دو » کنون نقل کردیم به خوبی روشن میشود که اهل بیت ع از دولت حضرت مهدي ع به عنوان
سؤال مطرح است نخست آخرین دولت بودن به چه معنا است و دوم علت آخرین بودن دولت حضرت مهدي ع چیست پس با دو
پرسش روبرو هستیم یکی تفسیر آخرین دولت و دیگري تعلیل آخرین بودن 2. معناي آخرین دولت در پرسش اول میخواهیم
آخرین بیان مفهوم زمانی است یا فکري و اندیشهاي در برخی روایات آمده است که دولت اهلبیت ع پس » بدانیم منظور از صفت
آخرین براي بیان این واقعیت است » از حاکمیت همۀ اندیشههاي بشري تحقق مییابد و لذا این معنا به ذهن میرسد که شاید صفت
که دولت امام مهدي ع و یا به تعبیر دیگر نظریۀ ولایت و امامت آخرین و مترقیترین اندیشه در باب حکومت است البته امکان دارد
که پس از ارائه و اجراي این نظریه بار دیگر حکومت به دست نااهلان و نامحرمان بیفتد. در مراجعه به روایات و با استفاده از آیات
قرآن میتوان فهمید که هر دو مفهوم آن مراد است یعنی وقتی میگوییم حکومت حضرت مهدي ع آخرین دولت است هم به این
معنی است که آخرین و مترقیترین اندیشه در باب حکومت و زمامداري است و هم به این معنی است که پس از آن دولت دیگري
دولت ما آخرین دولت است ، چنین ادامه » حاکمیت نمییابد و تا پایان تاریخ ادامه مییابد. امام باقر(ع به دنبال این که میفرمایند
صفحه 9 از 45
میدهند: ولم یبق أهل بیت لهم دولۀ إلاّ ملکوا قبلنا. 9 هیچ خاندان داراي حکومتی باقی نمیماند، مگر این که قبل از ما به حکومت
میرسند. امام صادق ع نیز در همین رابطه میفرمایند: ما یکون هذا الامر حتی لایبقی صنف منالناس إلاّ و قد ولّوا علیالناس .. ثم
یقوم القائم بالحقّ والعدل 10 این امر (حکومت ما اهل بیت فرا نرسد تا اینکه همۀ گروهها بر مردم حکومت کرده باشند... آنگاه قائم
ع قیام میکند و حق و عدالت را برپا میدارد. کلام امام صادق ع وضوح بیشتري دارد. آنچه از این دو حدیث برمیآید این است
که همۀ گروهها و صاحبنظرانی که دربارة حکومت ایده و نظریهاي دارند، به حکومت میرسند و پس از همۀ آنها نظریه امامت
حاکمیت مییابد. این بدین معنی است که اولًا هر نظریهاي که به اندیشۀ بشر برسد، حاکمیت مییابد و ثانیاً روزگاري فرا میرسد
که فکر بشر، سخنی براي گفتن ندارد؛ آنگاه نظریه امامت حاکمیت مییابد. بنابراین آخرین دولت یعنی آخرین نظریهاي که
آخرین را تفسیر میکند اما » حکومتی بر مبناي آن تشکیل میشود و پس از آن نظریه دیگري وجود نخواهد داشت این سخن صفت
این امکان را نیز نفی نمیکند که شاید پس از این دولت حکومت دیگري بر مبناي نظریههاي قبلی شکل بگیرد. از برخی دیگر از
روایات مفهوم زمانی را نیز میتوان فهمید و بر این اساس دولت اهل بیت هم از نظر اندیشه آخرین است و هم از نظر زمانی یعنی نه
پس از آن اندیشۀ جدیدتر و مترقیتري وجود خواهد داشت و نه پس از آن حکومت دیگري شکل خواهد گرفت امام باقر(ع پس
دولت شما دولت حال است و دولت ما دولت آینده ، تصریح میکنند که ولیس بعد ملکنا ملک » از آن که در دربار هشام فرمودند
والعاقبۀ للمتقین . 11 و بعد از حکومت ما حکومتی نباشد؛ زیرا ما همان کسانی هستیم که عاقبت » : لانّا أهل العاقبۀ یقولالله عزّوجلّ
سرانجام نیک از آن پرهیزکاران است . در این حدیث دو نکته قابل توجه وجود دارد؛ یکی » : از آنان است خداوند میفرماید
تصریح به این که پس از حکومت اهل بیت حکومت دیگري وجود نخواهد داشت و دیگري مستند نمودن این ادعا به آیۀ شریفۀ
والعاقبۀ للمتقین . از این استناد، تفسیر آیۀ شریفه نیز به دست میآید و با تکیه بر آن گذشته از حدیث آیه نیز میتواند آخر بودن »
زمانی را گواهی دهد. جالب این که این جمله از قرآن کریم فراز پایانی آیهاي است که در آغاز آن چنین آمده است إنّ الارض لله
یورثها من یشاء من عباده . زمین از آنف خداست و به هر کس از بندگانش که بخواهد آن را به میراث میدهد. همانگونه که
والعاقبۀ للمتقین هم مربوط » میدانید این فراز از آیه نیز مربوط به حکومت حضرت مهدي ع است و لذا تأییدي است بر این که فراز
به حکومت حضرت مهدي ع است و با تفسیر معصوم ع ، مفهوم آن این است که پس از دولت مهدوي دولت دیگري وجود ندارد.
إن الارض لله یور ثها من یشاء من عباده والعاقبۀ للمتقین أنا و أهل بیتی » امام باقر(ع میفرمایند: وجدنا فی کتاب علیّ علیهالسلام
زمین از آنف خداست و »( الذین أورثنا الله الارض و نحن المتّقون والارض کلّها لنا. در کتاب علی که بر او درود باد، ( در ذیل آیۀ
من و اهل بیتم » به هرکس از بندگانش که بخواهد آن را به میراث میدهد. و سرانجام نیک از آن پرهیزگاران است چنین یافتیم که
همان کسانی هستیم که خداوند زمین را به ما ارث میدهد و مائیم پرهیزکاران و زمین تماماً از آن ما است . 12 در حدیث دیگري
والعاقبۀ للمتقین وجود دارد: دولتنا آخرالدول » از امام باقر(ع که پیش از این فرازي از آن را نقل کردیم باز استشهاد به آیۀ شریفه
ولم یبق أهل بیت لهم دولۀ إلاّ ملکوا قبلنا... وهو قول الله عزوجل والعاقبۀ للمتقین دولت ما آخرین دولت است و هیچ خاندان
صاحب دولتی نیست مگر این که پیش از ما به حکومت میرسد ] و پس از آن ما به حکومت میرسیم [ ... و این همان سخن
سرانجام نیک از آن پرهیزکاران است . پیش از این گفتیم که فراز نخست حدیث اشاره دارد که هر » : خداوند است که میفرماید
صاحب ایده و نظریهاي قبل از دولت اهلبیت ع به حکومت میرسد و سپس ایده امامت به حکومت میرسد. حال اگر این را اضافه
کنیم که مراد از عاقبت مفهوم زمانی است نتیجه میگیریم که دولت اهلبیت ع و یا به بیان دیگر دولت امام مهدي ع هم از نظر
اندیشهاي و هم از نظر زمانی آخرین دولت است حال باید به این پرسش پرداخت که چرا این دولت آخرین دولت است 3. چرا پس
آخرین دولت در برخی از روایاتی که در آنها مسأله آخرین دولت بودن حکومت امام مهدي ع مطرح شده علت آن نیز تبیین شده
است مثلًا امام باقر(ع پس از آن که میفرمایند دولت ما آخرین دولت است و پیش از آن همۀ صاحبان قدرت و اندیشه به حکومت
صفحه 10 از 45
میرسند، در بیان علت آن میفرمایند: ...لثلّا یقولوا إذا رأوا سیرتنا: إذا ملکنا سرنا مثل سیرة هؤلاء! ...تا وقتی شیوة حکومت ما را
دیدند، نگویند: اگر ما هم به حکومت میرسیدیم به شیوة اینان رفتار میکردیم 13 همچنین امام صادق ع پس از آن که میفرمایند
إنّا لو » پیش از برقراري دولت ما همۀ گروهها به حکومت میرسند، علت این تقدم و تأخر را چنین بیان میدارند: حتّی لایقول قائل
ثمّ یقوم القائم بالحقّ والعدل تا کسی نگوید: اگر ما هم به حکومت میرسیدیم به عدالت رفتار میکردیم پس از آن « ولّینا لعدلنا
برپا کنندة حق و عدل قیام میکند. 14 از مجموع این دو حدیث چنین برمیآید که علت تأخر دولت امامت اتمام حجت تاریخی و
عملی است باید بشر به تجربه دریابد که راه عدالت جز از طریق اهلبیت نمیگذرد و برقراري عدالت جز به دست مردان
عدالتپیشه و امامان معصوم ممکن نیست تبیین این حقیقت در گرو توجه به این سه امر است نخست عدالت مهمترین نیاز بشریت
است و امور دیگر فرعی و غیر اصولی است سامان جامعه بشري به برقراري عدل و داد است و بدون آن نظام زندگی اجتماعی از
هم میپاشد. دوم اجراي عدالت نیاز به مردان عادل دارد. هر دستی توان عدالت گستري ندارد. عدالتگستري نیاز به مردانی دارد
که معصوم و از هرگونه هوس به دور باشند. مردان آلودة هوس به هوس رفتار میکنند نه به عدالت آن که به هوس رفتار میکند و
عصمت است » پیرو هواي نفس خویش است توان اجراي عدالت را ندارد. به همین جهت در اندیشۀ شیعی یکی از شرایط امامت
سوم عدالت گستري نیاز به عدالتپذیري دارد. بدون عدالتپذیري اجراي عدالت ممکن نیست اگر امام عدالتگستر وجود داشته
باشد ولی امت عدالتپذیر وجود نداشته باشد، عملیات عدالتگستري با شکست مواجه میشود. 15 با توجه به این سه امر، یک بار
مسأله را مرور میکنیم چون عدالت مهمترین نیاز بشریت است خداوند هیچگاه زمین را بدون امام عدالتگستر نگذاشته است ولی
از آنجا که حاکمیت عدالت گذشته از وجود امام عدالتگستر، به عدالتپذیري ملت نیز نیاز دارد، سؤال این است که اگر پذیرش
عدالت و تحمل عدالت وجود نداشته باشد چه باید کرد؟ اولین اقدام احتجاج قولی است در این مرحله باید به روشنگري پرداخت و
موقعیت پیش آمده را توضیح داد و عاقبت راه برگزیده شده را روشن ساخت تا حجت وجود داشته باشد. اگر این اقدام نتیجهاي
حجت عملی است در این گام باید مردم آنچه را به آنها گفته » نبخشد و مردم عدالتپذیر نشوند، نوبت به گام دوم میرسد که
شده است ولی نپذیرفتهاند، در عمل مشاهده کنند، بنبستها را ببینند و به تجربه دریابند که هیچ راهی براي تحقق عدالت جز راه
امامت وجود ندارد. به بیان دیگر اگربشر راه خود را از راه امامت جدا ساخت و به هشدارها و اندرزهاي امامان گوش نداد، به خود
واگذار میشود تا آنچه را درست میپندارد، عمل کند و بپذیرد و در این راه دریابد که هیچکدام کلید عدالت نیست اگر بشر به
تجربه درنیابد که هیچ راهی به عدالت ختم نمیشود و هیچ حاکمی توان اجراي عدالت را ندارد، مدعیانی پیدا خواهند شد که
بگویند راه و روش و هدف ما هم همین است و بدین سان مردم را گمراه سازند. اما اگر هرکس و هر صاحب عقیدهاي و هر
گروهی آنچه را دارد بیان کند و به اجرا درآورد و عملًا ثابت شود که توان اجراي عدالت را ندارد، آنگاه وقتی دولت امامت شکل
میگیرد، هیچکس نمیگوید اگر ما هم میبودیم چنین میکردیم و چنین ادعایی از هیچکس پذیرفته نمیشود و خریداري نخواهد
داشت براي عینی شدن بحث میتوان نگاهی به انواع حکومتهاي بشري و انواع ایدههاي بشري انداخت روزگاري دورة
حکومتهاي سلطنتی مطلقه بود. سپس حکومتهاي سلطنتی مشروطه مطرح شد. بعد از آن جمهوریت و دموکراسی مطرح شد.
گاهی حکومتهاي دینی نیز تجربه شدهاند؛ مثل حاکمیت مسیحیت و کلیسا در قرون وسطی و افراطیون یهودي (صهیونیستها) در
اسرائیل همچنین انواع ایدهها و نظریههاي بشري ارائه شدهاند مثل لیبرالیسم و کمونیسم البته بررسی دقیق این بحث با زاویه نگاه
مطرح شده خود تحقیق مستقلی را میطلبد ولی آنچه مهم است این که هیچکدام از نظامها و ایدههاي بشري توان ادارة عادلانه
جوامع بشري و پاسخ قانع کننده به پرسشهاي بشر را ندارند. این واقعیت تلخ پیش از این در کلمات معصومین اعلام شده بود اما
بشر به این هشدارها و اندرزها اهمیتی نداد و با خیرهسري راه پر مخاطرة آزمون و خطا را انتخاب کرد و هزینههاي سنگین بسیاري
را پرداخت و هنوز هم میپردازد و خواهد پرداخت همۀ ایدهها حاکمیت یافتند و در عمل به بشر ثابت شد که هیچکدام توان اجراي
صفحه 11 از 45
عدالت را ندارند. در نهایت پس از شکست همۀ ایدههاي ممکن بشر با سرخوردگی و سرافکندگی درخواهد یافت که سعادت دنیا
و آخرت او، در اندیشههاي آسمانی و نظام الهی است این مفهوم همان سخن امام باقر و امام صادق ع است که فرمودند باید در
عمل ثابت شود که هیچکس توان اجراي عدالت را ندارد تا پس از آن عدالتگستر واقعی ظهور کند و زمین را پر از عدل و داد
نماید، پس از آنکه از ظلم و ستم پر شده است و البته این تأسف و درد جانکاه بر سینه بشر خواهد ماند که میشد این آزمون و خطا
خود کرده را تدبیر نیست . 16 شایان ذکر است که » انجام نشود و بسیار زودتر از این بشر به عدالت دست یابد. چه میشود کرد که
سخن بالا هرگز به معناي کنار گذاشتن هرگونه تلاش و کوشش براي برقراري عدالت در عصر غیبت نیست که این خود اندیشهاي
انحرافی و در تعارض با خواستۀ ائمه اهل بیت ع است بلکه به این معناست که هیچ دولتی اگر چه دولتی دینی نمیتواند و نباید ادعا
کند که توان برقراري عدالت کامل را به طور مستقل و منهاي حاکمیت امام عصر(ع دارد. بنابراین چنانکه از سیرة قولی و عملی
امام راحل ره نیز برمیآید مسلمانان باید در عصر غیبت هم خود عدالتگستري پیشه کنند و هم امیدوار به تحقق کامل عدالت به
2 . الغیبۀ طوسی ص 472 ، ح 493 ؛ روضۀ الواعظین . دست تواناي امام مهدي ع باشند. پینوشتها : 1. سوره اعراف 7) آیه 128
. 5 . سوره العمران 3) آیه 34 . 4 . سوره ص 38 ) آیه 88 . 3 . الامالی صدوق ص 396 ، ح 3؛ روضۀ الواعظین ص 234 و 293 . ص 291
7 . مروجالذهب . 6 . الامالی طوسی ص 82 ، ح 121 و ص 104 ، ح 159 ؛ بشارة المصطفی ص 263 ؛ مناقبابنشهر آشوب ج 4، ص 11
.10 . 9 . الغیبۀ طوسی ص 472 ، ح 493 ، روضۀ الواعظین ص 291 . 8 . الکافی ج 1، ص 471 ، ح 5 . ج 3، ص 9؛ نثرالدر، ج 1، ص 328
14 . الغیبۀ . 13 . الکافی ج 1، ص 407 ، ح 1 . 12 . سوره اعراف 7)، آیه 128 . 11 . الکافی ج 1، ص 471 ، ح 5 . الغیبۀ نعمانی ص 274 ، ح 53
. 16 . ر.ك ماهنامه موعود، ش 35 ، ص 30 . 15 . الغیبۀ نعمانی ص 274 ، ح 53 . طوسی ص 472 ، ح 493
قرآن و پایان تاریخ
بشر به مقتضاي حب ذات و طبیعت جستوجوگر خود همواره به سرانجام دنیا می اندیشد و اکنون که فقر و فساد، ظلم و ستم، تبعیض
و ناجوانمردي، استعمار و استثمار، انحصارطلبی قطب سلطه گر و صدها و هزاران پدیده نا میمون فرهنگی، سیاسی و اقتصادي و
اجتماعی به صورت وحشتناکی بر جوامع بشري چنگ انداخته و عرصه را بر انسان هاي آزادیخواه و طالب حداقل حقوق انسانی
تنگ نموده، این سؤال که آینده جهان و پایان تاریخ چگونه خواهد بود از اهمیت ویژه برخوردار است. و اهمیت بیشتر آن زمانی
روشن تر می گردد که به این نکته توجه داشته باشیم که بشر در دوران اوج شکوفایی علمی، صنعتی و تکنولوژي است و این همه
رشد و ترقی نه تنها مشکلی از بشر خسته از جنگ ها و خونریزي ها، اضطراب ها و تشویش ها، نامردمی ها و تبعیض ها برطرف
نساخته، که مایه تورّم مشکلات و تشدید دردهاي او گردیده است. اکنون باید بگوییم این حق آدمی است که بداند بشر در سیر
قهقرایی به گرداب فلاکت و بدبختی افکنده خواهد شد یا با آینده اي روشن و عصري طلایی که آدمی به حقوق انسانی خود می
رسد و به سعادت و فلاح دست می یابد مواجه می شود. دانستن هر یک از این دو پاسخ فقط رفع یکی از مشکلات فکري او نیست
بلکه نوع جهت گیري او را در زندگی معین خواهد کرد و او را از خمودگی و سستی، یأس و افسردگی، اضطراب و پریشانی،
انحطاط و سقوط خارج ساخته به انسانی پرتکاپو و فعال، امیدوار به آینده، صبور، مقاوم و ترقی خواه تبدیل خواهد کرد. همه ادیان
الهی و بیشتر مکاتب بشري، درباره پایان تاریخ، اظهار نظر کرده اند. در همه پیش گویی هاي{ . نجات بخشی در ادیان، ص 13 و
15 . } مربوط به آخرالزمان، خبرهاي وحشتناك و نگران کننده اي وجود دارد؛ ولی اغلب بر این امر - 14 ؛ علی و پایان تاریخ، ص 25
اتّفاق نظر{. هزاره گرایی، ص 25 } است که پایان کار بشر، روشن و سعادت آمیز است. در تمام فرقه ها و{نجات بخشی در ادیان،
ص 13 و 14 .} مذاهب اسلامی، کم و بیش سرانجام سعادت مند بشر پیش بینی شده است.{ . قیام و انقلاب مهدي، ص 5.} در
متون زرتشتی (از آیین هاي باستان) به صراحت از دوره طلایی بشر در پایان جهان یاد شده که به آشوب ها و بلاهاي بسیار مسبوق
صفحه 12 از 45
خواهد بود و با ظهور واپسین منجی (سوشیانس) محقّق می شود. در آیین هندوان نیز هر{ اوستا، گاهان، یسنه 46 ، ب 3 و یَشتها،
71 .} دوره انسانی به چهار قسمت تقسیم شده که - 17 و فروردین، ب 129 ؛ نجات بخشی در ادیان، ص 3 - اردیبهشت، ب 10
تعبیر می شود؛ سپس (Kali Yuga) قسمت چهارم آن، مظهر غروب و افول تدریجی معنویت اوّلیه است و از آن، به عصر ظلمت
منجی بشر ظاهر شده و با فروپاشی جوامع انسانی و ازبین رفتن شرارت ها، دوره اي نو آغاز می گردد. در متون بودایی نیز از این{.
774 و 737 .} دوره، سخن به میان آمده است. در{ . بودا، ص 518 و 519 ؛ علی - بحران دنیاي متجدّد، ص 1 و اوپانیشاد، ص 772
و پایان تاریخ، ص 23 . } ادیان ابراهیمی، بیش از آیین ها و مکاتب دیگر بر دوره طلایی بشر در پایان تاریخ، تأکید شده است. در
محقّق می شود. در{. کتاب مقدّس، » مشیح « عهد عتیق، برقراري سعادت و عدالت در سرتاسر جهان پیش بینی شده که به وسیله
13 و 27 .} عهد جدید نیز به این مطلب پرداخته شده و مکاشفه یوحنا به : 44 ، و 7 : اشعیاء 11 و 12 ، یوئیل 3 و 4، زکریا 9، دانیال 2
21 . } حوادث ناگوار آخرالزمان، اختصاص یافته و در پایان آن، - 17 : 44 ، و رسل 2 - 15 : طور کامل به{ . کتاب مقدّس، متی 24
؛22 - به برقراري صلح و آرامش جهان تحت حاکمیت مؤمنان اشاره شده است. در میان مکاتب{ کتاب مقدّس، مکاشفه یوحنا 4
از مدینه کمونیستی همراه با کمون نهایی ایجاد شده، تصویري » مارکس « 133 .} بشري، پیش بینی - نجات بخشی در ادیان، ص 113
» رنه گنون « 94 .} پیش بینی هاي - از جامعه بی طبقه و بی نیاز از دولت را ارائه می دهد.{ مارکس و مارکسیسم، ص 91
(عبدالواحد یحیی) از افول و فروپاشی تمدّن مادّي غرب و ظهور مجدّد حقّ و حقیقت که با نظر به داده هاي آیین هاي باستان و
154 و 186 ؛ علائم ،105 ،55 ،20 ، ادیان ابراهیمی ارائه شده خبر می دهد. نظریّه پایان تاریخ{ بحران دنیاي متجدّد، ص 2
پیروزي نهایی نظام غربی و حاکمیّت ابدي آن بر سرتاسر جهان را پیش بینی » فوکویاما « {. 200 و 318 ،199 - آخرالزمان، ص 188
از » برخورد تمدّن ها « {. مجله اطلاعات سیاسی واقتصادي، ص 22 » پایان تاریخ و آخرین انسان ها « . } کرده است و نظریّه
جنگ جهانی تمدّن ها و نظم جهانی نوین براساس مرزهاي تمدّنی را در پایان این دوره از جهان، پیش بینی می کند. ،» هانتینگتون «
{ . برخورد تمدّن ها و بازسازي نظم جهانی، ص 485 و 516 . } دیدگاه کلّی قرآن درباره پایان تاریخ دیدگاه قرآن درباره سرانجام
بشر، دیدگاهی خوش بینانه بود و پایان دنیا، پایانی روشن و سعادت آمیز دانسته شده است. سرانجامف سعادت مند جهان، همان
». و مَا خَلَقتف الجفنَّ والإفنسَ إفلَّا لفیَعبدونَ « : تحقّق کامل غرض آفرینش انسان ها است که چیزي جز عبادت خداوند نخواهد بود
56 ). عبودیّت الهی در سطوح گوناگون فردي و اجتماعی آن، براساس برنامه ریزي خداوند و در چارچوب اصل ،( (ذاریات( 51
وَعدَ اللَّهف الَّذینَ ءَامَنوا مفنکفم وعَمفلوا الصَّلفحتف لَیَستخلففنَّهفم « : اختیار واقع شده و غالب انسان ها از آن بهره مند می شوند
ففی الَأرضف... ولَفیمَکّفننَّ لَهفم دفینَهفم الَّذفی ارتَضی لَهفم و لَیفبدّفلنَّهفم مفن بَعدف خَوفهفم أَمناً یَعبفدونَنفی لَایفشرفکونَ بفی
؛33،( توبه( 9 ) ». هفو الَّذفی أَرسَلَ رَسولَهف بفالهفدي وَدفینف الحَ قّ لفیفظهفرَهف عَلَی الدّفینف کفلّفهف « .(55،( نور( 24 ) » شَیئاً
239 ؛ تاریخ ما بعدالظهور، ص 33 . } آیات ناظر به آینده جوامع - 9) {. تاریخ الغیبۀ الکبري، ص 233 ،( 28 ؛ صف( 61 ،( فتح( 48
انسانی، بر عنصر خوش بینی در جریان کلّی نظام طبیعت و طرد عنصر بدبینی درباره پایان کار بشر تأکید ورزیده، به نوعی فلسفه
تاریخ براساس سیر صعودي و تکاملی آن اشاره دارد. از{ قیام و انقلاب مهدي، ص 6 و 14 .} نگاه اسلام، دین با پشت سر گذاشتن
اَلیَومَ أَکمَلتف لَکفم دفینَکفم و أَتمَمتف عَلیکفم نفعمَتی و رَضیتف « : مراحل مختلف، در کامل ترین شکل خود به بشر عرضه شده
مَنْ یَرتدَّ مفنکفم عَن دفینفه « : 3). و همواره با انتقال از جامعه اي به جامعه دیگر شکوفاتر می گردد ،( مائده( 5 ) » لَکفم الإفسلمَ دفیناً
247 . } خداوند از پیامبران گذشته، - 54 ){ . فلسفه تاریخ، ص 251 ،( مائده( 5 ) .» فَسوفَ یأتفی اللّهف بفقَومف یفحفبّفهم و یفحفبّونَه
81 ) بنابراین، تمام نبوت ها و شرایع پیشین، ،( پیمان گرفته که به پیامبر خاتم(ص) ایمان آورده، به او یاري رسانند (آل عمران( 3
والسَّبقونَ السَّبقونَ « : مقدمه و پیش درآمد شریعت ختمیّه اند. از ظاهر برخی{. نهج البلاغه، ص 20 ؛ خاتمیّت، ص 21 .} آیات، چون
13 و 14 ). و نیز بعضی روایات برمی آید - 10،( واقعه( 56 ) » وَ قَلیلٌ مفن الَأخفرین × ثفلَّۀٌ مفن الأَوَّلینَ × ... أفولئفکَ المفقرَّبونَ ×
صفحه 13 از 45
که{ . صحیح بخاري، ج 4، ص 228 و 229 . } پیشینیان از مردم آخرالزمان، فضیلت و مرتبه بالاتري داشته اند؛ امّا اهل{. بیضاوي،
ج 5، ص 284 ؛ من وحی القرآن، ج 21 ، ص 329 .} تفسیر، سبقت گرفتگان را پیامبران و اصحابشان دانسته و سبقت را فضیلتی براي
اقوام گذشته نشمرده اند؛ زیرا طبیعی است که اصحاب پیامبر(ص)، نسبت به تمام پیامبران دیگر و اصحابشان بسیار کم تر باشند؛
البته{. نهج البیان، ج 5، ص 135 ؛ نمونه، ج 23 ، ص 207 . } روایاتی نیز حاکی از نسخ آیه مزبور نقل شده که درست به نظر{ .
الدرّالمنثور، ج 8، ص 8.} نمی رسد؛ و به دلیل سطح بالاي{ . الکشاف، ج 4، ص 459 .} معرفت مردم آخرالزمان معجزات حسّی
اقوام گذشته، جاي خود را در اسلام به معجزه عقلی و علمی (قرآن) داده و وحی قرآنی، با سخن از قرائت{ . الاتقان، ج 2، ص
× افقرَأ و رَبّفکَ الأَکرَمف × خَلَقَ الإفنسنَ مفن عَلَقف × افقرَأ بفاسمف رَبّفکَ الَّذفی خَلَقَ « : 252 . } و علم و قلم، آغاز می شود
5). و قرآن، از دوره ماقبل اسلام، به عنوان عصر جاهلیت در مقابل - 1 ،( علق( 96 ) .» عَلَّمَ الإفنسنَ ما لَم یَعلَم × الَّذفی عَلَّمَ بفالقَلمف
36 .} از این رو، طبق روایات، سوره - 33 ). {. خاتمیت، ص 39 ،( احزاب( 33 ) » الجَهفلیَّۀف الأفولَی « : عصر علم و خرد یاد می کند
توحید و شش آیه آغازین سوره حدید، براي اقوامی در آخرالزمان نازل شده که در کاوش هاي دینی، از اقوام پیشین ژرف اندیش
تر و دقیق ترند. در{ الکافی، ج 1، ص 91 .} روایات متعدد دیگر نیز دوره آخرالزمان و مردم آن، به رغم وقوع فتنه ها و آشوب هاي
بسیار، بهترین زمان و بهترین مردم شناسانده شده اند؛ بنابراین، میان دیدگاه{ بحارالأنوار، ج 52 ، ص 124 و 125 ؛ کتاب الغیبه،
نعمانی، ص 206 . } خوشبینانه اسلام درباره پایان تاریخ و ظهور آفت هاي اجتماعی بسیار در آن دوره، هیچ گونه تنافی وجود
ندارد. برخی از پیامبران نیز به دلیل فضیلت مردم آخرالزمان، از خداوند خواسته اند که نام و راهشان در میان آنان جاوید بماند.
و کَ ذلفکَ جَعلنکفم أفمَّۀً « : 84 ) قرآن، امت{ البرهان، ج 4، ص 174 .} پیامبر را معتدل ترین و در نتیجه کامل ترین ،( (شعراء( 26
110 ). معرفی می ،( آل عمران( 3 ) » خَیرَ أفمَّۀف افخرفجَت لفلنَّاسف « : 143 ). { . خاتمیت، ص 19 .} و بهترین امّت ،( بقره( 2 ) » وَسَطاً
کند؛ بر همین اساس،{. نمونه، ج 23 ، ص 208 .} خوارق عادت در آخرالزمان به کمترین میزان رسیده و خداوند از طریق سنت هاي
طبیعی تاریخ، جوامع بشري را با آزمایش هاي مختلف به حدي از بلوغ، شعور و تجربه می رساند که زمینه حکومت جهانی صالحان
242 .} خویش، مؤمنان را بر همه موانع چیره ساخته، به فتح و - مهیا شود و بر اساس سنّت همیشگی{ . تاریخ الغیبه الکبري، ص 244
172 و 173 ). { . فی ظلال، ج ،( صافات( 37 ) .» و إفنَّ جفندَنا لَهفم الغَلفبون × إفنَّهفم لَهمف المَنصفورونَ « : پیروزي پایدار می رساند
5، ص 3002 .} از مجموعه مباحث گذشته می توان نتیجه گرفت که دوره اسلامی، همان دوره آخرالزمان است که تحقق کامل
دیدگاه مثبت اسلام درباره پایان تاریخ، در عصر ظهور امام مهدي(عج) به وقوع خواهد پیوست. نشانه ها و رخدادهاي مهم
آخرالزمان ختم نبوت و نزول واپسین شریعت که با ظهور پیامبر اسلام تحقق یافت، نخستین نشانه پایان تاریخ به شمار می رود؛ لذا
مفسران، مقصود{. الفرقان، ج 26 و 27 ، ص 109 .} ازنشانه هاي قیامت رادر آیه ذیل، بعثت پیامبر(ص) دانسته اند که نسبت به عمر
فَهَل یَنظفرونَ إفلاَّ السَّاعَۀَ أَن « {. جهان، فاصله بسیار کمی تا قیامت دارد: {. مجمع البیان، ج 9، ص 154 ؛ قرطبی، ج 16 ، ص 159
18 ) در آخرالزمان وقایع فراوان دیگري نیز پیش بینی شده که بیشتر به دوره پایانی ،( محمد( 47 ) .» تَأتفیَهفم بَغتَهً فَقَد جَاءَ أَشراطفها
آن (مقارن با ظهور حضرت مهدي) مربوط می شود: 1. بحران معنویّت: پیش از ظهور امام زمان(عج) جوّ حاکم بر جهان، جوّ ستم،
1). در این آیه، مردم ، ( انبیاء( 21 ) ». افقتَربَ لفلنَّاسف حفسابفهفم و هفم ففی غَفلَۀف مفعرفضون « : گناه و فساد خواهد بود
؛ آخرالزمان، به غفلت و اعراض از خداوند، متّصف شده اند. در روایات نیز منظور از{. التفسیر الکبیر، ج 22 ، ص 140
التحریروالتنویر، ج 17 ، ص 9.} اشراطالساعۀ که در آیه 18 سوره محمد( 47 ) به آن اشاره شده، رواج بیش از حدّ کفر، فسق و ظلم
2. وقوع {. 282 ؛ نورالثقلین، ج 5، ص 37 - دانسته شده و موارد متعدّدي از آن بر شمرده شده است. { . تفسیر قمی، ج 2، ص 279
اختلاف ها و درگیري هاي بسیار: یکی از نشانه هاي آخرالزمان، اختلاف ها و درگیري هاي فراوان میان گروه هاي گوناگون است:
37 ) روایات، این آیه را به ظهور فرقه ،( مریم( 19 ) ». فَاختَلفَ الَأحزابف مفن بَینهفم فَویلٌ لفلَّذینَ کَفَروا مفن مَشهَدف یَومف عَظفیم «
صفحه 14 از 45
هاي مختلف در جهان اسلام مربوط دانسته اند که در آخرالزمان پدید آمده، موجب اختلاف هاي بسیار خواهند شد. آیه
65 ) نیز به وقوع ،( انعام( 6 ) » یَلبفسَکفم شفیَعًا و یفذفیقَ{. تفسیر عیّاشی، ج 1، ص 64 ؛ البرهان، ج 3، ص 712 .} بَعضَکفم بَأسَ بَعض «
ولَنبلونَّکم بشی « اختلاف ها و قتل و کشتار در آخرالزمان تفسیر شده است. بر{. تفسیر قمی، ج 1، ص 232 .} اساس روایتی، آیه
155 ) به ترس و ناامنی، گرسنگی و قحطی و فقر و کشتار ،( بقره( 2 ) »... ءف مفن الخَوف و الجفوع و نَقصف من الَأمولف و الَأنففس
3. ظهور دجّ ال: درهرسه دین آسمانی یهود، مسیحیت واسلام، {. در آخرالزمان اشاره دارد. { . نور الثقلین، ج 1، ص 142
کتاب مقدّس، . P} ظهورفاسدترین ومخرّب ترین جریان منحط در طول تاریخ، پیش بینی و از خطر آن پرهیز داده شده است. دجّال
11 : 6 و مکاشفه یوحنا 13 - 1 : 25 و نامه اول یوحنا 4 - 15 : 27 و عهد جدید، متّی 24 - 19 : 6 و 7 و دانیال 7 : عهد قدیم، زکریا 9
17 ؛ سفینۀالبحار، ج 2، ص 162 و 163 .} که تجسّم کفر، فریب و گمراهی است، در آخرالزمان ظاهر شده، مردم را به پرستش -
57 ) را به ظهور ،( غافر( 40 ) » لَخلقف السّموتف والأرض أکبرف مفن خَلقف النّاسف « خویش می خواند. برخی از مفسّران، تفسیر آیه
139 ؛ علائم - دجّال ناظر دانسته اند که دردید مردم، عظیم ترین موجود جلوه می کند؛ در حالی که{ تاریخ مابعدالظهور، ص 142
، 316 .} خداوند، او را از بسیاري مخلوقات دیگر کوچک تر می شمارد. سرانجام این{. کشف الأسرار، ج 8 - آخرالزمان،ص 303
143 ؛ الدرّالمنثور، ج 5، ص 674 و - 484 .} پدیده به دست عیسی(ع) محو و نابود خواهد شد. {. همان، ج 2، ص 141 - ص 482
4. وقوع مصائب: برخی از آیات عذاب بر کافران و گنه کاران آخرالزمان که نزول عذاب را انکار می کنند؛ تطبیق داده شده {.675
فَإفذا نَزلَ بفسَ احَتهفم فَساءَ « (50،( یونس( 10 ) .» إن أتکفم عَذابفهف بَیَتاً أَو نَهاراً مَا ذَا یَستَعجفلف مفنهف الفمجرفمونَ « : است
177 ). { . بحارالانوار، ج 9، ص 213 و 232 ، ج 52 ، ص 185 ؛ ج 53 ، ص 56 .} با استفاده از آیه ،( صافات( 37 ) .» صَباحف المفنذرین
قفل هفو « : 65 انعام( 6)، برخی از این عذاب ها بدین شرح گزارش شده اند: صدایی هراسناك و دود در آسمان و حاکمان ستمگر
اختلافات ،» أَو مفن تَحتف أَرجفلفکفم « . فرو رفتن برخی انسان ها در زمین ،» القادفرف عَلی أَن یَبعَثَ عَلیکفم عَذاباً مفن فَوقفکفم
در این دوره زمانی، ترس و ناامنی،{ تفسیر قمی، .» و یفذفیقَ بَعضَکفم بَأسَ بَعض « قتل و کشتار » أَو یَلبفسَ کفم شفیَعاً « ، بسیار در دین
وَ لَنبلفونَّکفم بفشَی ءف مفنَ الْخَوفف والْجفوعف و « : ج 1، ص 232 .} گرسنگی و قحطی و فقر و کشتار نیز بسیار رخ خواهد داد
5. خروج سفیانی: بیشتر مفسّران، از ظهور لشکري طغیانگر که {. نورالثقلین، ج 1، ص 142 } .».... نَقصف مفن الأَمولف وَالَأنففس
،» آخرالزمان در کشورهاي اسلامی به ستم و تعدّي پرداخته، سرانجام در صحرایی بیرون از مکّه، گرفتار عذاب الهی می شوند « در
51 ) را درباره آن لشکر دانسته اند. در ،( سبأ( 34 ) » ولَو تَري إفذ فَزفعفوا فَلَا فَوتَ و أفخفذوا مفن مَکانف قَرفیب « خبر داده و آیه
جامع البیان، مج 12 ، ج . P} أَفأَمفنَ الَّذینَ مَکَروا السَّیّفَاتف « روایات شیعه و سنّی، نام رهبر این لشکر، سفیانی ذکر شده است. آیه
،( نحل( 16 ) ». ... أَن یَخسففَ اللّهف بفهفمف الَأرضَ {P . 714 ؛ عیّاشی، ج 2، ص 57 - 22 ، ص 129 ؛ الدرّالمنثور، ج 6، ص 712
45 ) نیز که توطئه گران را به فرو رفتن در زمین تهدید می کند، بر لشکر سفیانی تطبیق داده شده است. آیه{ البرهان، ج 1، ص 352
47 ) نیز درباره ،( نساء( 4 ) » ءَامفنوا بفما نَزَّلنا مف َ ص دّفقًا لفما مَعَکفم مفن قَبلف أَن نَطمفسَ وفجوهًا فَنَرفدَّها عَلی أَدبارفهَا ...« {. و 354
بازماندگان لشکر سفیانی تأویل شده که صورت هایشان معکوس گشته، پشت سرشان قرار می گیرد. {. همان.} 6. نداي آسمانی:
بنابر روایات شیعه، جبرئیل نخستین کسی است که با امام زمان(عج) بیعت کرده و با صدایی بلند به گونه اي که به گوش همه
.» أَتی أَمرف اللّهف فَلَا تَستَعجفلفوهف؛ فرمان خدا رسید؛ پس دیگر شتاب مکنید « : جهانیان برسد، این آیه را تلاوت می کند
یَومَ یَسمَعونَ الصَّیحَۀَ × وَاستَمفع یَومَ یفنادف المفنادف مفن مَکانف قَریبف « 1). { تفسیر عیّاشی، ج 2، ص 254 .} آیه ،( (نحل( 16
.7 {. 42 ) نیز به این حادثه، تأویل شده است. {. نورالثقلین، ج 5، ص 118 و 119 ù41،( ق( 50 ) » بفالحَقّف ذلفکَ یَومف الخفروجف
جَاءَالحَقّف و زَهقَ « : ظهور منجی بزرگ بشر: مهم ترین رخداد آخرالزمان، ظهور دوازدهمین امام شیعیان براي رهایی انسان هاست
81 ) این آیه که از پیروزي چشمگیر حق بر باطل سخن می گوید، در روایات به ظهور ،( اسراء( 17 ) ». البطفلف إفنَّ البطفلَ کانَ زَهوقًا
صفحه 15 از 45
» أَینَ ما تَکونفوا یَأتف بفکفمف اللّهف جَمفیعًا « البرهان، ج 3، ص 576 . } بقره( 2). آیه . P} مهدي(عج) تأویل شده است. آیه 148
فَإفن یَکففربفها « نیز بر یاران نخستین مهدي(عج) که خداوند آنان را گرداگرد حضرت حاضر می سازد، تطبیق داده شده است. آیه
، البرهان، ج 2 .}» 355 .} بفها قَومًا لَیسوا بفها بفکفرین - هؤفلَاءف فَقَد وَکَّلنا{ مجمع البیان، ج 1، ص 426 ؛ البرهان، ج 1، ص 347
89 ) نیز چنین است. 8. نزول عیسی(ع): یکی از رخدادهاي آخرالزمان، فرود آمدن عیسی(ع) از آسمان است: ،( ص 448 .} (انعام( 6
،( نساء( 4 ) ». وإفن مفن أَهلف الکفتبف إفلَّا لَیفؤمفنَنَّ بفه قَبلَ مَوتفهف « ،(61 ،( زخرف( 43 ) » و إفنَّه لَعفلمٌ لفلسَّاعَۀف فَلاتَمتَرفنَّ بفها «
159 ) مفسّران با استفاده از این آیات، ظهور دوباره عیسی(ع) در آخرالزمان راپیش بینی کرده اند و در روایات نیز تصریح{ جامع
، 30 ؛ مج 13 ، ج 25 ، ص 115 و 116 ؛ کشف الأسرار، ج 9، ص 74 و ج 2 - 396 ؛ مج 4، ج 6، ص 25 - البیان، مج 3، ج 3، ص 394
ص 143 ؛ ابن کثیر، ج 1، ص 589 و 590 .} شده که وي در بیت المقدّس به نماز جماعت امام زمان(عج) اقتدا و در جنگ هاي
ایشان نیز شرکت خواهد کرد. براساس این تفسیر، فرود آمدن{ مجمع البیان، ج 3، ص 211 ؛ نورالثقلین، ج 1، ص 571 ؛ روح
المعانی، ج 14 ، ص 147 .} عیسی(ع) از آسمان، یکی از نشانه هاي نزدیکی قیامت شمرده شده و از ایمان آوردن همه اهل کتاب به
حضرت عیسی(ع) در آخرالزمان که یکی از فرماندهان امام زمان به شمار می رود، خبر داده شده است. 9. خروج جنبنده اي از
زمین: قرآن با رمز و ابهام از خروج جنبده اي حکایت می کند که هنگام رویگردانی مردم از معنویّت ،از زمین خارج شده، با مردم
و إفذا وَقعَ القَولف{. المیزان، ج 15 ، ص 396 .} عَلَیهفم أَخرَجنا لَهفم دابَّۀً مفنَ الأَرضف تفکَلّفمفهفم أَنَّ النَّاسَ « . سخن می گوید
جامع البیان، . P} 82 ) در تفاسیر، مطالب بسیاري درباره این موجود شگفت بیان شده که تا حدّ ، نمل/ 27 ) .» کَانوا بفَایتفنا لَایفوقفنون
158 .} بسیاري غیر واقعی و بی اساس به - 256 ؛ قرطبی، ج 13 ، ص 156 - 18 ؛ کشف الأسرار، ج 7، ص 258 - مج 11 ، ج 20 ، ص 20
.10 {. نظر می رسد و در ظاهر برگرفته از منابع{ . المیزان، ج 15 ، ص 396 .} اسرائیلی است. {. کتاب مقدّس، مکاشفه یوحنا 13
هجوم یأجوج و مأجوج: قومی وحشی و فاسد با تخریب سدّ ذوالقرنین، در اندك زمانی سرتاسر جهان را پر از ظلم و فساد خواهد
حَتَّی إفذا ففتفحَت یَأجوجف و مَأجوجف و{ « : کرد تا آن که بنابر روایات، در عصر ظهور مهدي، به طور کلّی از بین خواهد رفت
،( انبیاء( 21 ) ». 150 .} هفم مفن کفلّف حَدَبف یَنسفلون - 121 ؛ تاریخ مابعدالظهور، ص 146 - جامع البیان، مج 10 ، ج 17 ، ص 115
96 ) برخی، یأجوج و مأجوج را یکی از نژادهاي انسانی، با صفات ظاهري خاص یا موجوداتی خارق العاده دانسته اند که از پشت
؛746 - مانعی مادّي خارج شده، به کشتار مردم و تخریب منابع طبیعی خواهند پرداخت. برخی{ کشف الاسرار، ج 5، ص 743
398 .} دیگر نیز آنان را نمادي از یک تمدّن مادّي مخرّب شمرده اند - 674 ؛ المیزان، ج 13 ، ص 336 - الدرّالمنثور، ج 5، ص 677
P}، که سدّ معنویف ساخته شده به دست پیامبران را منهدم و حیات طبیعی و معنوي را بر کره زمین تهدید خواهد کرد؛ در هر حال
223 .} بیش تر مفسّران با - 202 ؛ الفرقان، ج 15 و 16 ، ص 213 - . تاریخ ما بعد الظهور، ص 151 ؛ علائم آخرالزمان، ص 200
99 ) که بنابر ،( کهف( 18 ) » وَ تَرَکنَا بَع َ ض هفم یومَئفذف یَموجف ففی بَعضف و نفففخَ ففی ال ّ ص فورف فَجَمَعنهم جَمعًا « استناد به آیه
قول مشهور، به هجوم آنان اشاره داشته و بی درنگ از قیامت سخن به میان آورده، آن را از نشانه هاي متّصل به قیامت شمرده اند و
و حَرَامٌ عَلی قَریَۀف أَهلَکنها{. « : سخن از بازگشت برخی اقوام گذشته را هنگام خروج یأجوج و مأجوج مربوط به قیامت دانسته اند
حَتَّی إفذا × مجمع البیان، ج 7، ص 102 ؛ کشف الأسرار، ج 6، ص 306 و 307 ؛ المیزان، ج 14 ، ص 326 . } أَنَّهفم لَایَرجفعونَ
95 و 96 ) برخی دیگر، این حادثه را به استناد روایات بسیار، به دوران ظهور مربوط دانسته و ،( انبیاء( 21 ) ». ... ففتفحَت یَأجوجف و
ارتباط داده اند. {تاریخ ما بعدالظهور، » رجعت « 365 .} به بازگشت برخی اقوام را به مسأله - اشاره{ الفرقان، ج 16 و 17 ، ص 362
11 . رجعت: در آخرالزمان برخی از نیکوکاران و بدکاران زمان هاي گذشته، {.362- ص 150 ؛ الفرقان، ج 16 و 17 ، ص 365
83 ) این آیه فقط به ،( نمل( 27 ) ». وَ یَومَ نَحشفرف مفن کفلّف أفمَّۀف فَوجاً مفمَّن یفکَ ذّفبف بفَایتفنا « . دوباره زنده می شوند
برانگیخته شدن عدّه اي از مکذّبان و نه همه آن ها اشاره کرده؛ بدین جهت، روایات و مفسّران شیعه، میان مصداق این آیه و قیامت،
صفحه 16 از 45
تفاوت قائل شده و آیه را به آخرالزمان مربوط دانسته اند که عدّه اي از نیکوکاران و بدکاران اعصار گذشته، زنده شده، هر یک
231 ؛ المیزان، - نتیجه دنیایی اعمال خویش را خواهد دید. مرگ و زندگی{ . مجمع البیان، ج 7، ص 366 ؛ البرهان، ج 4، ص 228
، 11 )، عذاب پیش از عذاب{. بحارالأنوار، ج 53 ،( غافر( 40 ) » رَبَّنا أَمَتَّنا اثنَتَینف و أَحیَیتَنَا اثنَتَینف « : ج 15 ، ص 397 و 398 . } دوباره
21 )،{. همان.} ظهور بندگان پیکارجو ،( سجده( 32 ) » و لَنفذیقَنَّهفم مفنَ العَذابف الَأدنَی دفونَ العَذابف الَأکبَر « : ص 56 .} بزرگ
، 5)، میثاق{. نورالثقلین، ج 3 ،( اسراء( 17 ) » فَإفذا جاءَ وَعدف أفولهفما بَعَثنا عَلَیکفم عفباداً لَنا أفولفی بَأسف شَدید « : پیش از قیامت
و إفذ أَخَ ذَ اللّهف مفیثقَ النَّبفیّینَ... « : 140 . } پیامبران با خداوند براي ایمان آوردن و یاري رساندن به پیامبراسلام - ص 138
و نفریدف أَن « : 81 ) و منّت الهی بر{. تفسیر عیّاشی، ج 1، ص 181 .} مستضعفان تاریخ ،( آل عمران( 3 ) » لَتفؤمفنفنَّ بفه و لَتَنصفرنَّهف
{ . 5){ . نورالثقلین، ج 4، ص 107 ،( قصص( 28 ) ». نَمفنَّ عَلَی الَّذینَ استفضعففوا ففی الَأرضف و نَجعلَهفم أَئفمَّۀً و نَجعَلَهفم الورفثین
همگی به رجعت، تفسیر و تأویل شده اند؛ با این حال در تفسیر آیات پیشین، آراي دیگري نیز گفته شده است. { تاریخ ما
12 . صلح و آرامش پایدار در سرتاسر جهان: پس از پیروزي حضرت مهدي(عج) و یارانش، {.647 ،639 - بعدالظهور، ص 632
،( نور( 24 ) ». ... وَعَدَ اللّهف الَّذینَ ءَامَنوا ... وَ لَیفبدّفلَنَّهفم مفن بَعدف خَوففهفم أَمناً «: آرامش و معنویّت بر جهان حاکم خواهد شد
إفنَّ الَأرضَ لفلّهف یفورف « ،(55
ابعاد عدالت مهدوي
قسمت اول ابراهیم شفیعی سروستانی با بررسی اجمالی روایاتی که شیعه و اهل سنت در زمینۀ بشارت به ظهور مهدي ع نقل
کردهاند، روشن میشود که در این روایات آنچه بیش از هر چیز دیگر مورد توجه قرار گرفته برپا داشتن قسط و عدل و نابود کردن
ظلم و جور از سوي آن حضرت است براساس بررسی مؤلف کتاب منتخبالاثر در منابع و مصادر شیعه و اهل سنت نزدیک به 130
حدیث دلالت بر این دارد که امام مهدي ع زمین را پس از آنکه از ظلم و ستم پر شده است از عدل و داد آکنده میسازد. 1 که از
آن جمله میتوان به این روایات اشاره کرد: پیامبر گرامی اسلام ص میفرمایند: شما را به مهدي بشارت میدهم او در زمانی که
مردم گرفتار اختلاف درگیري و آشوبها هستند، در امت من برانگیخته میشود و جهان را از عدالت و برابري پر میسازد،
همچنانکه از ظلم و ستم پر شده بود. 2 از امام محمدباقر(ع نیز نقل شده است که پدرم از پدرش و او از پدرانش براي من نقل
کردند که رسول خدا، که درود و سلام خدا بر او باد، فرمودند: امامان پس از من دوازده نفرند به تعداد نقباي بنیاسرائیل نه نفر از
آنها از نسل حسین که بر او درود باد، هستند و نهمین آنها قائم ایشان است او در آخرالزمان به پا میخیزد و زمین را از عدل پر
میسازد؛ بعد از آنکه از ستم و بیعدالتی پر شده بود. 3 توجه خاص روایات به موضوع عدالت گستري امام مهدي ع و فراوانی
روایاتی که در این زمینه وارد شدهاند همه بر نقش محوري این موضوع در قیام و انقلاب جهانی آن حضرت و جایگاه خاص آن در
حکومت مهدوي دلالت دارند. از این رو لازم است در پژوهشها و بررسیهایی که در زمینۀ انقلاب و حکومت امام مهدي ع
صورت میگیرد به این موضوع بیش از پیش توجه شود و ابعاد مختلف عدالتگستري و ظلمستیزي آن حضرت تبیین گردد. عدالت
مهدوي را از دو زاویه میتوان مورد بررسی قرار داد؛ یکی از نظر ارکان و پایههاي این عدالت و دیگري از نظر گستره و عمق این
عدالت اگر چه بحث جامع و کامل از هر یک از زوایاي یاد شده مجال وسیعی میطلبد، اما در این مقال تلاش خواهیم کرد که در
حد توان خود، به اجمال هر یک از این دو جنبه را مورد بررسی قرار دهیم 1 ارکان و پایههاي عدالت مهدوي برپایی عدالت در
هر جامعهاي نیازمند ارکان و پایههاي متعددي است و نبود هر یک از این ارکان موجب ناپایداري عدالت در آن جامعه میشود.
1 . حاکم عادل بدون - مهمترین ارکان عدالت عبارتند از: 1. حاکم عادل 2. کارگزاران عادل 3. قوانین عادلانه 4. نظام عادلانه 1
شک آنگاه میتوان از جامعه و حکومتی انتظار حرکت به سوي عدالت داشت که امام و حاکم آن جامعه خود در مسیر عدالت
صفحه 17 از 45
باشد و در زندگی فردي و اجتماعی عدالت را پیشۀ خود سازد. از این روست که میبینیم در نظام حکومتی که شیعه ترسیم میکند
وجود امام عادل از مهمترین شرایط است و بدون وجود این امام حکومت از مشروعیت برخوردار نیست از نظر شیعه برقراري نظام
حکومتی که همۀ روابط حاکم بر آن مبتنی بر عدالت کامل باشد جز به دست آخرین امام معصوم و خاتم حجتهاي الهی حضرت
مهدي ع امکانپذیر نیست و از همین روست که در روایات از دولت آن حضرت به عنوان آخرین دولت یاد شده یعنی دولتی که
پس از پشت سر گذاشتن همه تجربههاي بشري و نومیدي از همه الگوهاي حکومتی خود ساخته مستقر میشود. امام باقر(ع در این
زمینه میفرمایند: دولت ما آخرین دولتهاست هیچ خاندان صاحب دولتی نمیماند مگر اینکه پیش از (دولت ) ما به حاکمیت
اگر ما هم به حاکمیت میرسیدیم به همینگونه رفتار میکردیم و این » : میرسند تا زمانی که سیرة (حکومتی ) ما را میبینند نگویند
سرانجام نیک از آن پرهیزگاران است . 4و 5 البته این سخن به این معنا نیست که » سخن خداوند، صاحب عزت و جلال است که
هرگونه تلاش براي برقراري عدالت در دوران غیبت بیفایده است و یا اساساً نباید در این دوران حرکتی را براي استقرار نظام
عادلانه حتی در سطحی محدود انجام داد، بلکه معناي این سخن این است که تا پیش از ظهور امام مهدي ع هیچ حکومتی نمیتواند
ادعا کند که توان برقراري نظام عادلانه کامل را دارد. چنانکه امام راحل قدس سره فرمود: البته این پر کردن دنیا را از عدالت این را
ما نمیتوانیم بکنیم اگر میتوانستیم میکردیم اما، چون نمیتوانیم بکنیم ایشان باید بیایند... اما ما باید فراهم کنیم کار را، فراهم
کردن اسباب این است که کار را نزدیک بکنیم کار را همچو بکنیم که مهیا بشود عالم براي آمدن حضرت ع . 6 بنابر آنچه گفته
شد نخستین شرط برقراري یک نظام عادلانه کامل وجود امام معصوم عادل است پیشوا و رهبر مسلمانان باید در بالاترین مرتبۀ تقوا
و پرهیزکاري و از هرگونه شائبه ظلم و ستم به دور باشد. چنانکه امام علی ع میفرماید: ... خداوند بر پیشوایان دادگر واجب فرموده
که خود را در معیشت با مردم تنگدست برابر دارند تا بینوا را رنج بینوایی به ستوه نیاورد. 7 امام مهدي ع به عنوان رهبر معصومی
که تحقق بخش عدالت در سراسر جهان خواهد بود، خود در بالاترین درجۀ عدالت قرار دارد و روش و منش او کاملًا بر عدالت
منطبق است توجه به مفاد بیعتی که امام در آغاز قیام خود از یارانش میگیرد ما را به عمق سیره و روش مبتنی بر عدالت آن
حضرت رهنمون میسازد: ... با او بیعت میکنند که هرگز: دزدي نکنند؛ زنا نکنند؛ مسلمانی را دشنام ندهند؛ خون کسی را به
ناحق نریزند؛ به آبروي کسی لطمه نزنند؛ به خانۀ کسی هجوم نبرند؛ کسی را به ناحق نزنند؛ طلا، نقره گندم و جو ذخیره نکنند؛ مال
یتیم را نخورند؛ در مورد چیزي که یقین ندارند، گواهی ندهند؛ مسجدي را خراب نکنند؛ مشروب نخورند؛ حریر و خز نپوشند؛ در
برابر سیم و زر سر فرود نیاورند؛ راه را بر کسی نبندند؛ راه را ناامن نکنند؛ گرد همجنسگرایی نگردند؛ خوراکی را از گندم و جو
انبار نکنند؛ به کم قناعت کنند، طرفدار پاکی باشند؛ از پلیدي گریزان باشند؛ به نیکی فرمان دهند؛ از زشتیها باز دارند؛ جامههاي
خشن بپوشند؛ خاك را متکاي خود سازند؛ در راه خدا حق جهاد را ادا کنند و... او نیز در حق خود تعهد میکند که از راه آنها
برود؛ جامهاي مثل آنها بپوشد؛ مرکبی همانند مرکب آنها سوار شود؛ آنچنانکه آنها میخواهند باشد؛ به کم راضی و قانع شود؛
زمین را به یاري خدا پر از عدالت کند آنچنانکه پر از ستم شده است خدا را آنچنانکه شایسته است بپرستد؛ براي خود دربان و
نگهبان اختیار نکند و... 8 چنانکه ملاحظه میشود امام مهدي ع در این پیماننامه نه تنها از یارانش میخواهد که از هرگونه
آلودگی و پلیدي به دور باشند، بلکه خود نیز متعهد میشود از همۀ آنچه یارانش را از آنها منع کرده دوري گزیند و در زندگی
خود همان راه و روشی را پیش گیرد که یارانش را بدان دعوت کرده است علاوه بر پیماننامه یاد شده امام مهدي ع در نخستین
سخنرانی خود پس از ظهور نکاتی را یادآور میشوند که آنها نیز به خوبی راه و روش مبتنی بر عدالت و پرهیزکاري آن حضرت را
روشن میسازد. متن این سخنرانی به نقل از امام باقر(ع چنین است مهدي هنگام نماز عشاء در مکه ظهور میکند در حالی که پرچم
رسول خدا، که درود خدا بر او و خاندانش باد، و پیراهن و شمشیر او را با خود دارد و داراي نشانهها و نور و بیان است وقتی نماز
عشاء را به جا آورد با صداي رسا و بلند خود میفرمایند: اي مردم خدا را به یاد شما میآورم شما اینک در پیشگاه خدا ایستادهاید.
صفحه 18 از 45
او حجت خود را برگزید و پیامبران را برانگیخت و کتاب (آسمانی ) فرو فرستاد و شما را امر کرد که چیزي را شریک او قرار ندهید
و از او و فرستادهاش اطاعت و فرمانبرداري کنید و زنده نگه دارید آنچه را که قرآن زنده کرده است و بمیرانید آنچه را که او
میرانده است هواداران راستی و هدایت و پشتیبان تقوي و پرهیزگاري باشید؛ زیرا نابودي و زوال دنیا نزدیک شده و اعلام وداع
نموده است و من شما را به خدا و رسولش و عمل به کتاب خدا و ترك باطل و احیاي سنت او دعوت میکنم سپس او، بدون قرار
قبلی به همراه سیصد و سیزده مرد، به شمار یاران بدر، که همچون ابر پاییزي پراکندهاند و زاهدان شب و شیران روزند، ظهور
میکند و خداوند سرزمین حجاز را براي مهدي میگشاید و او هر کس از بنیهاشم را که در زندان به سر میبرد، آزاد میسازد.
آنگاه درفشهاي سیاه در کوفه فرود میآید و گروهی را به جهت بیعت به سوي مهدي روانه میسازند و آن حضرت لشکریان
خود را به سراسر جهان گسیل داشته و ستم و ستمپیشگان را از میان برمیدارد و همه سرزمینها به دست او به راستی و درستکاري
درمیآیند. 9 در مورد سیره و روش زندگانی امام مهدي ع روایات فراوانی نقل شده که در اینجا به برخی از آنها اشاره میکنیم
امام صادق ع خطاب به یاران خود که نسبت به ظهور قائم ع بیتابی میکردند، میفرماید: چرا در مورد ظهور قائم این همه شتاب
میکنید؟! به خدا سوگند که او لباس خشن میپوشد، طعام خشن (بیخورشت میخورد و... از سیرة جدش رسول خدا، که درود و
سلام خدا بر او باد، پیروي میکند و زندگانی او مانند زندگی امیر مؤمنان که بر او درود باد، است 10 توجه به روایت زیر ما را در
درك سیرة شخصی امام مهدي ع به عنوان حاکم اسلامی یاري میکند. مف ّ ض لبن عمر، یکی از یاران امام صادق ع چنین نقل
میکند: در خدمت ابوعبدالله (امام صادق ) که بر او درود باد، مشغول طواف بودم در همین هنگام امام نگاهی به من کرد و فرمود:
چرا اینگونه اندوهگینی و چرا رنگت تغییر کرده است گفتم فدایت شوم بنیعباس و حکومتشان را میبینم و این مال و سلطنت و
قدرتی که در دست آنهاست اگر هم در دست شما بود، ما هم با شما در آن سهیم بودیم امام ع فرمود: اي مفضل بدان اگر قدرت
در دست ما بود شبها به تدبیر امور و روزها به تلاش و کوشش میپرداختیم جامهاي خشن بر تن داشتیم و غذاي بیخورشت
. 2-1 میخوریم درست مانند شیوة امیر مؤمنان که بر او درود باد؛ زیرا اگر جز این عمل شود پاداش آن دوزخ خواهد بود. 11
کارگزاران عادل یکی از موانع اساسی که در برقراري عدالت در جامعه همواره فرا روي مصلحان اجتماعی قرار داشته نبود مجریان
و کارگزاران عادل است وجود این مانع بسیاري از حرکتهاي عدالتخواهانه را با شکست مواجه و بسیاري از حکومتهایی را در
پی گسترش عدالت در جامعه بودهاند ناکام ساخته است یکی از تفاوتهاي اساسی حکومت امام مهدي ع با دیگر حکومتهایی
که در طول تاریخ داعیه برقراري عدالت داشتهاند این است که پیش از اقدام براي تشکیل حکومت به تعداد مورد نیاز افراد زبده و
برگزیدهاي که در نهایت تقوا و پرهیزکاري هستند تربیت نموده و با برقراري حکومت جهانی خود، آنها را به سراسر جهان گسیل
میدارد. در مورد ویژگی یاران قائم ع در روایاتی از امام صادق ع چنین میخوانیم ... نشان سجده بر پیشانی آنها نقش بسته است
آنها شیران روز و زاهدان شباند. دلهایشان مانند پارههاي آهن (محکم و استوار ) است و هر کدام از آنها توان چهل مرد را دارا
هستند. 12 امام علی ع نیز دربارة ویژگی یاران آن حضرت میفرماید: خداوند تعالی مردمی را براي (یاري ) او گرد میآورد،
همچنانکه پارههاي ابر گرد آمده و به هم میپیوندند. خداوند دلهاي آنان را به هم نزدیک میکند. آنها از هیچ کس ترسان
نمیشوند و از اینکه کسی بدانها وجود قوانین عادلانه یکی از شرایط اساسی تحقق عدالت اجتماعی است و بدون وجود آن
حکمرانان عادل به تنهایی نخواهند توانست چنانکه باید و شاید عدالت را در جامعه حکمفرما سازند. بپیوندد شادمان نمیگردند.
تعداد آنها همان تعداد اصحاب بدر است هیچ کس از پیشینیان از آنها سبقت نمیگیرد و هیچکس از آیندگان به آنها نمیرسد. 13
آري امام مهدي ع چنین مردمی را براي اداره حکومت خود برمیگزیند و هر یک از آنها را بر منطقهاي حاکم میسازد. چنانکه
امام صادق ع میفرماید: حضرت مهدي یارانش را در همه شهرها پراکنده میسازد و به آنها دستور میدهد که عدل و احسان را
3 . قوانین -1 شیوة خود سازند و آنها را فرمانروایان کشورهاي جهان گرداند و به آنها فرمان میدهد که شهرها را آباد سازند. 14
صفحه 19 از 45
عادلانه وجود قوانین عادلانه یکی از شرایط اساسی تحقق عدالت اجتماعی است و بدون وجود آن حکمرانان عادل به تنهایی
نخواهند توانست چنانکه باید و شاید عدالت را در جامعه حکمفرما سازند. بدون تردید کتاب الهی و سنت رسول خدا(ص بیان
کننده عادلانهترین قوانین هستند و در صورت حاکم شدن بیکم و کاست آنها جامعه طعم عدالت را خواهد چشید. چنانکه امام
علی ع در برخی از بیانات خود قرآن را آینه تمام عدالت معرفی کرده است از جمله میفرماید: قرآن معدن ایمان و چشمهسار آن
چشمههاي علم و دریاهاي آن باغهاي عدل و آبگیرهاي آن است 15 و در جاي دیگر در وصف قرآن میفرماید: آن فضل است و
هزل نیست آن گویا به طریقۀ عدلو امر کننده به فضل است 16 از این رو یکی اقدامات مهمی که امام مهدي ع براي تحقق عدالت
اجتماعی انجام میدهند احیاي احکام کتاب و سنت رسول خداست که در طول زمان به فراموشی سپرده شده و جز پوستهاي از آنها
باقی نمانده است پیامبر گرامی اسلام ص در این زمینه میفرماید: دوازدهمین فرزندم از دیدهها غایب شده و پنهان میگردد، تا
اینکه زمانی براي امت من فرا رسد که از اسلام جز نام و از قرآن جز نقشی باقی نمیماند، در این هنگام خداوند بزرگ مرتبه به او
اجازه قیام میدهد و اسلام را با او آشکار و تجدید میکند. 17 امیر مؤمنان علی ع در بیان بسیار زیبایی اقدام امام مهدي ع در زمینه
حاکم کردن احکام قرآن بر هواجس و امیال نفسانی انسانها را، به عنوان مقدمه برپایی عدالت چنین توصیف میکنند: هواهاي
نفسانی را به متابعت هدایت الهی بازمیگرداند، آن زمان که مردم هدایت الهی را به متابعت هواهاي نفسانی درآورده باشند. آراء و
اندیشهها را تابع قرآن گرداند وقتی که قرآن را تابع آراء و اندیشههاي خود ساخته باشند... و او به شما نشان خواهد داد که دادگري
چگونه است و کتاب خدا و سنت را که متروك شده زنده گرداند. 18 به دلیل همین پیوند ناگسستنی احیاي احکام کتاب و سنت و
برقراري عدالت است که در دعاي عهد طلب میکنیم خداوندا! او را پناهگاه بندگان ستمدیدهات و یاري دهنده کسی که جز تو
یاوري ندارد، قرار ده و به وسیلۀ او احکام قرآن را که تعطیل گردیده برقرار ساز و او را برپا دارندة آنچه از نشانههاي دینت و
1 . نظام عادلانه تحقق عدالت اجتماعی گذشته از -4 سنتهاي پیامبرت که درود خدا بر او و خاندانش باد، وارد شده قرار ده 19
همه شرایط بالا به امر دیگري نیز نیازمند است و آن وجود یک نظام حکومتی مبتنی بر عدالت است نظامی که جایگاه هرکس به
درستی در آن تعیین شده باشد، همه مسئولان وظایف خود را به درستی بشناسند و بدان عمل کنند و بالاخره همه احساس کنند که
بر کار آنها نظارت وجود دارد و در صورت خطا و لغزش از آنها بازخواست میشود. در نظامهاي بشري بسیار دیدهایم که حتی با
وجود حاکمان عادل و قوانین عادلانه چنانکه باید و شاید عدالت بر جامعه حاکم نشده و ظلم و ستم در اشکال گوناگون بر مردم
. جاري شده است و این همه نبوده است مگر به یکی از دلایل زیر: 1. قرار نگرفتن درست اجزاي مختلف حکومت در جاي خود؛ 2
ناآشنایی کارگزاران با وظایف و مسئولیتهایشان 3. ضعف نظام بازرسی و نظارت در حکومت امام مهدي ع نظام حکومتی به
شیوهاي شکل گرفته که امکان ظلم و بیعدالتی به صفر میرسد. در این حکومت اولًا چنانکه گفته شد پارساترین و توانمندترین
انسانها به عنوان حکمرانان و کارگزاران برگزیده میشوند؛ ثانیاً وظایف تک تک آنها بیهیچ کم و کاست تعیین میگردد و حتی
به آنها گفته میشود که در هنگام حیرت و سرگردانی چه کنند و ثالثاً نظارت و بازرسی دقیق و سختگیرانه بر همۀ کارگزاران
اعمال میشود. امام صادق ع در مورد شیوه گزینش کارگزاران حکومتی در عصر ظهور و نحوة ابلاغ وظایف آنها میفرماید:
هنگامی که قائم قیام کند، براي (اداره ) هر یک از مناطق جهان فردي را برگزیده ارسال میدارد و به وي میگوید: پیمان تو به
دست توست و اگر با مطلبی مواجه شدي که آن را نفهمیدي و نحوة قضاوت در موردش را ندانستی به دست خود نگاه کن و به
آنچه در آن است عمل نما. 20 در مورد قاطعیت و سختگیري امام مهدي ع نسبت به کارگزاران و مجریان متخلف در روایتی از
امام علی ع چنین میخوانیم قائم ما قاضیان زشتکار را کنار میگذارد و دست سازشکاران را از سرتان کوتاه میکند و حکمرانان
ستم پیشه را عزل مینماید و زمین را از هر نادرست و خائنی پاك میسازد، و به عدل رفتار میکند... 21 در روایت دیگري قاطعیت
و سازش ناپذیري امام عصر(ع در برابر کارگزاران ناشایست چنین توصیف شده است مهدي ( علیهالسلام ) بخشنده است او دربارة
صفحه 20 از 45
کارگزاران و مأموران (دولت خویش ) بسیار سختگیر است و با ناتوانان و مستمندان بسیار دلرحم و مهربان 22 ادامه دارد
، 2 . ابنحنبل احمد، المسند، ج 3 . پینوشتها : 1 . ر.ك الصافیالگلپایگانی لطفالله، منتخب الاثر فیالامام الثانی عشر(ع ، ص 478
، 5 . بحارالانوار، ج 52 ، ص 232 . 4 . سوره اعراف 7)، آیه 128 . 3 . المجلسی محمدباقر، بحارالانوار، ج 36 ، ص 351 ، ج 228 . ص 37
7 . نهجالبلاغه ترجمه محمد مهدي فولادوند، کلام .198- 6 . صحیفه نور، ج 20 ، ص 199 . ح 58 ؛ همچنین ر.ك همان ص 339 ، ح 83
9 . المروزي . 8 . ابنطاووس ابوالقاسم علیبنموسی الملاحم والفتن ص 49 و 122 ؛ به نقل از: منتخبالاثر، ص 469 . 20 ، ص 260
10 . النعمانی . ابوعبدالله نعیمبن حماد، الفتن (نسخۀ خطی ، ص 95 به نقل از: معجم احادیث الامام المهدي ع ، ج 3، ص 295 ، ح 832
، 12 . همان ص 386 . 11 . بحارالانوار، همان ص 359 ، ح 127 . محمدبن ابراهیم کتابالغیبۀ ص 122 .بحارالانوارج 52 ،ص 354 ، ح 115
14 . دخیل . 13 . الحاکم النیسابوري ابو عبدالله محمد بن عبدالله، المستدرك علیالصحیحین فیالحدیث ج 4، ص 554 . ح 202
16 . خوانساري . 15 . نهجالبلاغه ترجمه محمدمهدي فولادوند، خطبه 198 ، ص 252 . علیمحمدعلی الامام المهدي ص 271
.18 . 17 . القندوزي سلیمان بن ابراهیم ینابیع المودة ص 440 . جمالالدین شرح غررالحکم و دررالکلم ج 60 ، ص 207 ، ح 1005
19 . بحارالانوار، ج 102 ، ص 111 ؛ قمی شیخ عباس . 174 ؛ بحارالانوار، ج 51 ، ص 120 ، ح 25 - نهجالبلاغه خطبه 138 ، ص 173
.22 . 21 . بحارالانوار، ج 51 ، ص 120 ، ح 23 . مفاتیحالجنان دعاي عهد. 20 . کتاب الغیبۀ ص 172 ؛ بحارالانوار، ج 52 ، ص 365 ، ح 144
. العسکري نجمالدین جعفربن محمد، المهدي الموعود المنتظر عند علماء اهل السنۀ و الامامیۀ ج 1، ص 270
فجرمقدس